Tadukkli n imaziɣen mgal acenggu

0
991
MAK d URK
MAK d URK

TAMURT – Tagara-ya, nettwali deg igrawen n iqbayliyen ɣef fcb, kra n iqbayliyen (mačči xilla) d akken xeddmen lxilaf, ggaren-d iɣisi ger iqbayliyen d imaziɣen nniḍen. Ayagi, mačči d ayen ara yessimɣuren, ara ssalin ccan i weqbayli. Ur ẓriɣ ara d acu n lfayda yellan akken ad ssalim aqbayli u a neǧǧ atamten-nneɣ nniḍen n Tmazɣa ?

Wagi bɣiɣ ad d-mmeslayeɣ ɣef tefsut n tmanyin, tinna i wumi n semma « tafsut n imaziɣen ». D tagi i izraɛn meṛṛa ar leǧnas n ddunit, d akken d tafsut n imaɣen d anida llan, kra yellan d amaziɣ, xas akken teḍra-d di tmurt taqbaylit-kan u d iqbayliyen i tt-ixelsen ɣlayet. Imdanen agi nneɣ, neɣ atmaten-agi i izerɛan afaruq ger iqbayliyen d imaziɣen, mačči d ayen ara d-yawin ayen yelhan akk ar zzat.

Atmaten-a ɣef d-mmeslayeɣ d wigi i yettnaɣen, yekkaten ɣef timunent n tmurt Taqbaylti. Nekk a ken-id-mmeslayeɣ s wul n tidett, n tegmatt d akken cfiɣ-d s umennuɣ agi nneɣ i yebdan zik di tallit n mas Laimeche Ali d yemddukal-ines deg iseggasen n rebɛin. Iswi i d-nejren imezwura nneɣ, d akken ad sdduklen imaziɣen n Tmazɣa sumata akken « ad zwin, ad
kksen azaglu » id-yeɣlin fell-asen seg asmi yeffeɣ urumi. Timunet i d-yussan, wwin-tt imsɛarben d temsɛarbin, yak asmi tefra, anda ddan qqaren: « leqvayle wwin-tt-id, nekni a tt-nečč » (leqbayel djabuha, hna nakluha).

Nekni s imaziɣen sumata, nettekka di ṭrad i timunent, maca tasɣart nneɣ ulac-itt asmi d-wweḍ tlelli. Ihi, dayen i yessawḍen irgazen yecban Dda Muḥen Aɛrab (ad isgunfu di talwit) akken ad d-sbedden yiwen wegraw i wumi semman : « Agraw n Imaziɣen » (Academie Berbere) di
tlemmast n tmanaɣt n Fransa. Deg useggas n 1965, akken kan i « yessers abeckiḍ » Si Lḥucin At-Ḥmed. Irgazen am Dda Md Bessaoud, walan belli ma ur nɣawel ara, « tamettan aɣ-tettraju deg kran n iseggasen kan ɣer
zzat ».

Abrid i d-nejren yergazen yecban : Dda Muḥend, A. Reḥmani, Dr. Bouchek, Tawes Amrouche, Si Muḥend Ameqran Khlifati, Muḥend Saɛid Ḥannuz, atg,…. d wiyaḍ meṛṛa, iswi-nsen : amek ara sdduklen imaziɣen kra n wanida llan, amma di Niger, di Libya, di Lmerruk, di Lzayer, atg,…
Acengu « aɛrab-ineslem n usekkak », meḥsub aḍabu n Bumedyen ; imiren-kan yeffeɣ-it laɛqel, tekcem-it tugdi, yettnadi amek ara yexdem akken ad sexser, ad yesluɣ tagwnitt, ad yeg afaruq. Tazwara iga-d afaruq ger : Uqbayli n Vgayet d win n Tizi, iga-d afaruq ger Umrabeḍ d Uqbayli, xas akken yiwen n uɛekkaz i ten-iwten. Di tmura nniḍen, iḍuba, ula d ntni
tecqa-ten-id taluft ; yekcem-iten herwel d lweswas amek ara qqablen taluft. Di tmura tijiratin, widak akk i yugaden « d Ḥassan aneggar » neɣ (Ḥassan dos).

Di tmurt-agi, imucaren d iqeddacen imerruken qeddcen akken ad gen afaruq-nsen ger : uqbayliy d imaziɣen n Lmerruk. S yenna, Hassan wi-sin, ula d netta, isekker-itt ger ucelḥi d uẓayan, d waṭṭlasi, d urifi, atg,… akken ur dukkulen ara. Maca seg imerruken illa yiwen d
aclḥi yettas-d ar Wegraw n Imaziɣen di talit nni n 1970. Wagi qqaren-as Ɛathman, ma d isem-is ur cfiɣ ara fell-as. Illa wemẓabi ula d netta illa dinna, maca ur ssineɣ ara isem-is ackiu wigi ur llan ara deg unnar n leqdic .

Illa Amar Neggadi, ittekka, iqdec deg wennar d ameɣnas am netta am iqbayliyen yellan dinna. Yella yiwen n Umaziɣ n Libya, acu-kan, nutni ur d-ttinigen ara ar Fransa, maca ttruḥun ɣer tmurt n Ṭelyan, maca wigi meṛṛa ddan-d deg ubrid agi i d-nejren imaziɣen izwawen. Nekk, kra lliɣ, kra lḥiɣ, kra nuḥḍeɣ d iseggasen imiren: « Abrid d tikti n tsertit » tedda d yiswi nneɣ meṛṛa d tdukli am yiwen akken a neqqabel acengu aɛrab-ineslem i d-ibegsen fell-aɣ, nekni s imaziɣen sumata akken aɣ-yemḥu, aɣ-yessenger deg akal n lejdud nneɣ. Asenger-a, mačči
d lmut, maca d asaɛreb-kan ara ɣ-sɛarben akken a nuɣal am nutni.

D ttin i d sebba armi Bumedyen, Ḥassan II d Mɛammer Gadafi, sbedden-d allalen ilaqen akken ad snegren idles n Tefriq Ugafa. Walit-kan di tmura yagi d acu yersen di tmenddawin-nsent, ad twalim. Iswi n waɛraben-inselmen yiwen: « d asenger n yedles n imaziɣen andi mazal-it yedder ». Cɣwel meqqer, allalen ulac, abrid yeččur d uguren i kra n widak ara d-ibeggnen iman-is zzat n iḍuba yagi.

Ilaq ad teẓrem di tallit nni n 1970, tadrimt lpitrul teqwa i tallit nni ger iffasen ucenga n wsaɛreb-inselmen mgal aɣref amaziɣ sumata, ma ur teẓram ara ? Ihi, yeshel-asen akken ad smiren tadrimt akken ad aɣ-awin wini sen-yehwan. Maca, xas akken tella tedrimt i smaren, maca bedden-d mgal nsen yergazen yeṣfan, i yɛatben, ssawḍen leqdic-nsen anda zemren armi d a mi i d-tewweḍ tafsut n tmanyin (1980), d tagi i wumi sawalen seg imiren : « tafsut n 80 » (le printemps berbere).

Ihi, nekk awal-iw ass-a, ad sutreɣ deg imeɣnasen n MAK, URK d RPK akken ur « tthuddun » ara taddukli n tegmatt i bnan irgazen yecban Dda Muḥend Aɛrab d yemddukalm-is n lawan nni. Dda Muḥend, netta ikemmel lebni n imezwura n 1949 si Lɛimec Ali d Bennai Si Waɛli d yemddukal nsen (amkan-nsen di ljennet taqvaylit). Icenga n Tmazaɣa dduklen fell-aɣ akken aɣ-nsegren, nekkni a neddukel akken a nidir, maca ma nefreq aɣ-skuffuren alamma ur d-yegwri yiwen. Icenga nneɣ ɣur-sen tiddyulujit n taɛrabt tineslemt i ten-yesdukulen, ula d nekni nesɛa lberberisme ara ɣ-yesdukklen akken a naweḍ ɣer yiswi n tudert nneɣ.
Ihi, tadukkli, tadukkli, tadukkli ger n imaziɣen si tegzirin tikanariyin alarmi d tiɣza n Siwa.
* (Ala Ṛebbi id-yussan nnig n teqbaylit, n tmaziɣt).

Hand Berkouk

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here