Wid ur nceffu

0
490

TAMURT – Llan wid i iceffun, llan wid itettun, ikkat-iten uzayla. Yal tikelt Aqbayli ilaq ad ibedd ɣef iman-is, ɣef ayla akken ad yidir, ad yili am netta am wiyaḍ deg umaḍal. Seg asmi i d-innulfa lḥirak-agi, xilla ttwaliɣ-ten am akken ttumelken « msakit ». Ttazzalen akken ad d-awin « lḥuriya » i Lzayer i ten-irekḍen si 62 ar ass-a. Ṭammaɛen a ten-id-iṣiḥ ummur nsen i sen-yettwaksen 1963, seg asmi i tekcem Lzayer ɣer tmurt taqbaylit.

Ttargun, ahat wissen, waqila imsɛarben d temsɛarbin ad ten-id-walin d izayriyen, mačči d iqbayliyen-kan. Akken ur ggaren ara tamawt tazwara ɣer tneddra nsen taqbaylit neɣ tamaziɣt sumata. Ihi, d ayagi i ṭṭammaɛen iqbayliyen d
teqbayliyin i d-itteffɣen yal ljemaɛa n yinselmen, mara d-faken
taẓalit. Ihi akka, aqbayli izga itettu leɣbayen-is, izeggwir seg widak n medden, widak n waɛraven-inselmen izayriyen.

Tura ilaq ad d-llin taṭucin nsen d akken wiggi irran d atmaten-nsen, asmi ara « d-ters terbut » neɣ tṛeḥalit (taɛyart) assen ad walin d acu-ten wigi i wumi fkan laman. Yernu, qqaren yakan deg wawal n teqvaylit: « win ik-ixedɛan tikelt, akk yexdaɛ tikelt nniḍen, atg,… », win yeskaddben tikelt, ad yeskiddeb tikelt nniḍen, atg,…Tagi tella, tjerred deg umezruy n talsa sumata u dayen i d-iḍerrun yal ass.

Ihi, awal-iwi, iḥirakiyen (hirakistes) iqbayliyen yeddan deg uḥemmal, mačči rran-d s lexbar d akken qeddcen i taɛrabt i tneslemt n Lzayer tamharsant n uzekka. Ur faqen ara belli nekwni ur neqwa yara, aqlaɣ kan azal n 12 imelyannn n iqbayliyen ɣer nnig n 30 imelyan n waɛraben-inselmen. Ilaq ad walin diɣen d akken azayri imsaɛreb neɣ timsaɛrebt ur yettxemmim ara am Uqbayliy, am Teqbaylit. Imsaɛreben d
temsaɛrebin d widak i yettwalin Lzayer « taɛarabt tineslemt » anida taqbaylit d tmaziɣt ad temḥu, ad tenger.

Tagi werdjin ad tekcem deg iqerryay n waɛraben-inselmen izayriyen d imuɣrabiyen akken llan (maghrebins). Ihi, d acu i d-yeqqimen : ilaq-aɣ kan a tagmatt a nedduklet am yiwen akkenad ttnefru yid-sen akken ayla nneɣ ur yettruḥ ara « am tqeṭṭiṭ deg ubisaṛ », i wakken ur aɣ-teḍerru ara am tinna n 1954/62. D ayen teẓram, kra degwen, deg-kwent, teslamt deg umedya yennan: « mi i-tten-yekrez wezger, tagara iɛlef-iten weɣyul ».

Ayen i d-iḍerrun tura deg wennar ummussu yagi lḥirak , anida
Iqbayliyen d Teqbayliyin mmaren am weclim di terga wwin-ten waman ; wissen anida ara t-yessiweḍ. Xilla degneɣ, necfa-d seg iseggasen nni n leḥris n Bumedyen. Deg talit nni, di Fransa, isbedd-d netta d Ben Bella tiddukla i wumi isemma : « l’Amical des Algériens en Europe ».
Lamikal-agi n lmeḥna tqeddec deg webrid n usaɛareb d usneslem n ixeddamen izayriyen yellan ttidiren di tmurt n Fransa. Tagi tetteddu s wudem n tiddukla am tdukliwin nniḍen tifransisin (loi 1901), maca AAE tetteẓẓussem tiddyulujit mgal iqbayliyen d yedles aqbayli. Ssem agi d win igan imɣi si 1990, asmi i yuzzlen idammen, ɣlint tmegraḍ d igima.

Taddukla-a d taxeddaɛt, tamakart am uḍabu azayri. Kra din d tikerkat i sedduyen s daxel-is. Llan xilla n iqbayliyen i yeddan yid-sen, u qedcen ɣef l’amical-a n twaɣit (A.A.E). Llan igad i ssneɣ deg-sen, ttekkan u tteddifandin ahil d webrid n Lzayer n taɛrabt tineslemt.

Llan di lamical-a « d likadr (cadres) d iqbayliyen, qeddcen akken ad tali, ad tendjeḥ tidyulujit tajakubinit am di Fransa. Udem wi ssin n iqbayliyen di talit nni n ukabar awḥid, yellan ukabar
PRS yettawssen di Fransa. L PRS agi (parti de la réγolution
socialiste) n Muḥemmed Boudiaf. Dagi diɣen illa wacu ara teẓrem d akken 70% deg imeɣnasen ines d iqbayliyen. L PRS, asmi i d-ixleq wegraw imaziɣen di l Paris, akabar agi ifreq ltrakt deg leqhawi n iqbayliyen anida yessawal akken iqbayliyen ad wexxren, ad baɛden ɣef wegraw imaziɣen. Ayagi meṛṛa mazal-it di lkaɣeḍ ; d ttbut n wayen iaddan, mazal ur teẓrant ara tisuta i d-ikkren i tagara n 1980. Ilaq ad twalim imeɣnasen agi n ukabar PRS, qedcen s wul nsen akken ad sbedden Muḥemmed Boudiaf d aselway n Lzayer.

Acimi, acku ayen ig ttɣenni deg uɣmis ldjarida, dayen « i yeshetrif » Bumedyen di tiliẓri tazayrit RTA yal amalas. Iqbayliyen agi n PRS, ttwalin tutlayt nsen taqbaylit neɣ tamaziɣt am akken itt-ttwalin at uḍabu n Bumedyen akk d imsɛarben d temsɛarbin. Di talit nni, ilaq ad teḥsu d akken nettwargam yal ass deg iberdan n tmanaɣt n Lzayer, atg ,…mara k-id-slen waɛraben d taɛrabin tessawleḍ-d s teqbaylit , mačči yid-sen, maca ma slan-ak-id ula d timesliwt, ad su ɣen fell-ak u ad
ak-ini « xelliwna m langlais taɛkum » . Nekk ayagi ɛaceɣt di tmanaɣt. Wi yicban, ttwaregmeɣ di Lzayer, acku ttmeslayeɣ kan s tutlayt-iw. Yal aqbayli i lawan nni, yettwargem s ɣur imsɛarben d temsarbin.

Izayriyen ugin aɣ-qeblen imi nekni ur nga yara d iɛraben am nutni. Akken kan tefra i 62 u yernu ṭṭfen aḍabu i sen yefkan tabɣest akken ad kksen fell-aɣ sser, ur aɣ-ccuḥen ara, akken llan argaz tameṭṭut nsen.

Teḍra-d yiwet n temlilt ayen i wumi qqaren  » union des traγailleurs arabes » deg tesdawit n Vencennes deg useggas 1975. Usan-d ula d irumyen igad akk i ye tteddifandin tama tazelmaḍt n tsertit. Illa yiwen n umeɣnas seg wegraw , wagi d mas Ould Slimane (at-yerḥem Yillu), illa yeḥdeṛ deg usarag agi. Ikker-d inna-d awal-is am wiyaḍ, maca inna:  » je ne defend pas la classe ouvrière arabe, celle qui participait à l’oppression de la classe ouvrière berbère ».

Dagi ad twalim iqbayliyen iḥurriyen ig bedden ddayem mgal icenga nneɣ, maca d acu yettɣiḍen a lmumnin, mara yili iqbayliyen d agwlaf di Amicale des Algériens en Europe, qeddecen mgal imeɣnasen n wegraw imaziɣen, reggmen di Bessaoud Muḥend Aɛrab yellan d aqerruy n umussu yagi. Kkaten amek akk ara s-simsen, xas akken yexdem tagrawla, yennuɣ am netta am atmaten-is iqbayliyen mgal Fransa tamharsant. Imeɣnasen n PRS, di lɛiwaḍ ad ilin ar tama n imeɣnasen n wegraw imaziɣen, nutni fkan afud i icenga n yal tama akken ad meḥqen widak yettnaɣen ad d-ḥyun, ad sidren taqbaylit ɣef i d-ibges uḍabu n Boumedyen akken ad tt-yessenger s usaɛreb-ines.

Ass-a, xas akk ayen ig ɛeddan seg lawan n leḥris nni n iseggasen n 70, maca kra din ttun-t xilla deg Iqbayliyen d Teqbayliyin ttun-t, imi akken i ten-ttwaliɣ teddun d aqfafen deg umussu yagi n ḥirak. Uɣalen ɣer tinna n 54, « mačči d lawan i teqbaylit », ar teffeɣ Fransa, ad yishel kullecimi waygaraneɣ kan.

Hand Berkouk

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here