Kamal Buɛemara: « Seg yiseggasen n 1990 d tasawent, tasnakta-ya (taɛrabt tineslemt) tbeddu tfessi, tmessu cwiṭ cwiṭ.»

6
236

{{Taqbaylit … d udabu/iduba}}

{{Tamurt.info: Tamaziɣt tettusemma d « tutlayt taɣelnawt » di tmurt n Lezzayer. D acu i d tamuɣli n umussnaw n tutlayt deg wayen yerzan aya ?}}

{{K.B.}} Ala, di Tmendawt yura « Tamaziɣt d tultayt taɣelnawt daɣen »…Awal-a « daɣen » ila anamek : meḥsub tella tutlayt-nniḍen, tella tin yezwaren tamaziɣt ɣer tiɣelnewt deg wakal n Lezzayer. Tamezwarut, annect-a d tikerkas, imi ay ulac tutlayt yezwaren tamaziɣt … aredmani deg umezruy. Maca neẓra akk mačči ɣef llsas n umezruy ay semzazwaren tutlayin n tmurt n Lezzayer; amzazwer-nni yebded ɣef tesnakta taɛrabt-tineslemt : tasnakta-ya tebna ɣef snat n “tɣawsiwin” tigejdanin : (i) tutlayt taɛrabt ; (ii) : amezruy n tɣerma tineslemt. Ih, seg tama : “Ulac tutlayt nnig taɛrabt!” (yiwet talɣa d : “Ulac Illu nnig Lleh …!”); seg tama-nniḍen, ayen yellan uqbel talalit n tɣerma tineslemt yettusemma d “Al-ǧahiliya”… zun akken ayen i yeḍran di Saɛudiya…yessefk ad yeḍru di Tmazɣa.
Ma yella d tamuɣli-w ɣef uẓayer-a n “…taɣelnawt daɣen” i (d)as-yefka udabu n Lezzayer i tmaziɣt deg useggas 2002, ad d-iniɣ seg yiseggasen n 1990 d tasawent, tasnakta-ya (taɛrabt tineslemt) tbeddu tfessi, tmessu cwiṭ cwiṭ. Cukkeɣ, seg yiseggasen 1990, adabu n Lezzayer ibeddu yesteɛrif s “laṣel”, s umezruy n tmurt, meḥsub amezruy n tmurt ur yebdi ara deg lqern wis VIII. “Taɣawsa” tis snat i nezmer ad d-nekkes seg tenfalit-a n Tmendawt n Lezzayer (2002), ɣur-i d tiririt tunsibt n udabu n Lezzayer i Tmurt n Leqbayel, i Umussu-ines adelsan, i yimeɣnasen i yezgan suturen aẓayer unsib i tmaziɣt. Yenna-yasen-id, yeqqar-d yal ass: “Tamaziɣt mačči d ayla n Tmurt n Leqbayel kan… d ayla n Yizzayriyen akken ma llan”… Amzun akken yella wi asen-d-yennan : “ D ayla-nneɣ kan !” Ur cfiɣ ara nnan-d Leqbayel neɣ sutren – aredmani s wudem unsib –tamaziɣt i Tmurt n Leqbayel KAN.

Tignatin-a n umyuzzem (gar yimeɣnasen n tmaziɣt d udabu agejdan n Lezzayer) cbant tid n yiɛeẓẓugen mi ara ttmeslayen : dɣa yiwen ur isell i wayeḍ. Seg yiwet n tama, ma ur nessuter ara, ma ur nennuɣ ara ɣef yizerfan-nneɣ (utlayanen & idelsanen) ad nettusemmi d Aɛraben, d inselmen, tuɣalin ɣer deffir ulac ! Seg tama-nniḍen, ma tenniḍ-asen “Nekni d Imaziɣen … mačči d Aɛraben, akken i t-id-turim deg yiḍrisen-nwen unsiben !”, ad ak-qqaren : “Izzayriyen … akkit d Imaziɣen !”

Di tilawt, imseɛraben n Lezzayer d wid tmura n Tmazɣa ur ḥsin ara d acu-ten ass-a. Seg yiwet n tama : ɣilen ur d Imaziɣen ay llan ass-a, acku nwan sruḥen timmuzɣa-nsen deg ubrid ɣezzifen n umezruy ; di tilawt, d tutlayt kan ay sruḥen rnu, ma yehwa-yasen, tella-yasen tifrat : zemren ad tt-id-sasin, ad tt-id-ḥellin ; rnu akken i d-yeqqar ddin : “Tuɣalin ɣer laṣel d iseɣ !” Seg tama-nniḍen : ɣilen zemren ad beddlen laṣel, ad ilin d Aɛraben, am wakken qqaren : “ D Imaziɣen i tesseɛreb tneslemt !”; di tilawt ur ten-yeqbil sswab d leɛqel, ur ten-qbilen Waɛraben n tidet, wid n “Al-xaliǧ” ! Yewwi-d ihi ad tt-frun di ray-nsen : yessefk ad ɛeqlen iman-nsen d Imaziɣen ay llan, am yiḍelli am wass-a, ulamma truḥ-asen tutlayt tamaziɣt. Acku tiɛerbebt-a iɣer jguglen armi d –ass-a, ur ten-tessufuɣ ara.
Tamuɣli-w daɣen dakken aẓayer unsib i (d)as-yefka udabu i tmaziɣt, yessefk ad t-nefhem ɣer wassaɣ ɣer win i (d)as-yefka i taɛrabt yettusemman d tutlayt “tamezwarut”, d “taɣelnawt tunsibt” deg wakal n Lezzayer. Ihi ma yella d tagda (égalité) n tutlayin iɣef nettqellib, ma yella d tagda n yizerfan utlayanen & idelsanen gar Yizzayriyen i nettqellib, Tagelda n Lmerruk dayen terẓa asalu, tefka-d amedya i yiwunak iran ad tt-ḍefren.

{{Tamurt.info: D acu i tenniḍ di tsertit yesseqdac udabu azzayri deg wayen yerzan adlis azzayri, di tegti d udlis amaziɣ, di tdersi ?}}

{{K.B.}} Tasertit yerzan adlis – ma tella kra n yiwet (?)– ad tt-naf d yelli-s n tsertit n udabu n Lezzayer d uwanek-ines. Deg wayen yerzan tutlayin, dɣa terwi tebberwi ! Ad naf, d amedya kan, tafransist ur nesɛi ara akk amkan deg yiḍrisen izerfanen (textes juridiques), deg tilawt – d anemgal – tuɣ amkan yugaren win n taɛrabt i yettusemman nettat d “ tutlayt taɣelnawt tunsibt ”. Meḥsub “agerruj-a n lgirra”, akken yeqqar K. Yacine, yezmer i yiman-is s yiman-is, ur as-yesri ara i yisaḍufen n Lezzayer d tid n tmura taɛrabin ara d-iḥunnen fell-as. D acu kan tafransist, ɣas akken ur tesɛi ara amkan UNSIB deg usaḍuf n Lezzayer, nettat tesɛa “tirebbaɛ” deg uwanek n Lezzayer i tt-ireffden, i (d)as-yettakken azal d yiseɣ ; tin ɣur-s tafransist tela Fransa, tesɛa awanek i yesḥerbiben fell-as anda ma tella. Seg tama-nniḍen, taɛrabt yella-yas lmendad uwanek n Lezzayer d yiwunak n tmura taɛrabin-tinselmin. Asmi i tuɣal akken Lezzayer “D tamaneɣt n yidles aɛrab”, d luluf n yidlisen yuran s tutlayt-a i d-yesseẓreg udabu n Lezzayer, s yidrimen n Yizzayriyen. Maca ur nesli ara kra n wass tuɣal Lezzayer d tamaneɣt … n yidles amaziɣ ! Ur nesli ara yefka-d udabu n Lezzayer kra n texriḍt ara yallen imeskar n tutlayt tamaziɣt. Ihi tuget n yimeskaren n udlis n tmaziɣt zerrgen-d idlisen-nsen s texriḍin-nsen, ɣas akken –ur nenneker ara !– llan tsuddiwin n uwanek, yecban HCA neɣ Taɣlift n yidles, i yettallen kra n yimeskaren akken ad d-sufɣen idlisen-nsen.

{{Tamurt.info: Limer azekka ad tt-gezmen di rray, ad tuɣal teqbaylit d « tutlayt tunṣibt », di leḥsab-ik ad tizmir ad tbibb ayen akk bubbent tutlayin-nniḍen?}}

{{K.B.}} Aẓayer-a n “tutlayt tunsibt” yessefk ad t-nefhem akken iwata. Taɛrabt i yettusemman ass-a d tutlayt tunsibt n tmurt n Lezzayer, ur telli ara d tunsibt …deg yal aḥric n tudert, n tmussni d tussna. Anamek n wawal “unsib” yeqqen srid ɣer uwanek d tsuddiwin-is. Dɣa, ma nger tamawt, ad naf aṭas n tsuddiwin ur nleḥḥu ara s taɛrabt di tmurt n Lezzayer ; amedya amezwaru ara d-nebder d “Aseqqamu n Unabaḍ/n yineɣlafen” (Conseil du Gouvernement/des Ministres) n tmurt-a i ileḥḥun s tefransist ar ass-a. Nezmer ad d-nebder iḥricen, yecban tadrimt deg lbankat, tadamsa, kra n tussniwin, ur nleḥḥu ara akkit s taɛrabt. D anemgal, tafransist ur nli ara akk aẓayer unsib di Lezzayer, nettat tesɛa amkan d ameqraḥan deg tudert n Yizayriyen !

Zwareɣ-d bedreɣ akk tutlayin timuddirin deg wakal n Lezzayer, akken ad amuɣ s leɛqel d leɛqul “tamsalt n tmaziɣt”, akken qqaren. Zwareɣ-d deg wawal, fkiɣ-d tiɣmert-iw n tmuɣli ɣef temsalt n “tmaziɣt”. Nniɣ-d taswiɛt-a, ulac yiwet n “tamaziɣt” ara sqedcen Yimaziɣen di yal tama n wakal n Lezzayer – fiḥel ma bedreɣ-d timura-nniḍen n wakal n Tmazɣa. Awal-a n “tmaziɣt” ara sqedceɣ da, ad t-sqedceɣ s unamek awsiw (générique). Ihi, nebɣu neɣ neqqim, “tamaziɣt” i yellan deg unnar, i nezmer ad nesseqdec ass-a tella s talɣiwin n tsenfal (variantes) iwumi nsemma : taqbaylit n Tmurt n Leqbayel, tacenwit/taqbaylit n Tipaza, tacawit, tumẓabt, tatergit, atg. Yal tasenfelt tla annar, tamnaḍt deg wakal n Lezzayer ideg tedder, ideg tettidir. D amedya, “akal agaman” (territoire naturel) n teqbaylit, tamnaḍt ideg tedder armi d ass-a, d Tamurt n Leqbayel s tilas-is yettwassnen. Riɣ ad d-iniɣ : yal tutlayt tela “akal-is agaman”, ma yella tettuseqdac anda-nniḍen, d ayen-nniḍen. D amedya, tamdint n Paris ur telli ara d “akal agaman” n teqbaylit, ulamma tettumeslay di Paris seg tazwara n lqern wis XX ar ass-a. Ihi amek i yezmer umdan aɛeqli ad yessuter ad tuɣal d tunsibt di temdint-a ?

Tella daɣen tɣawsa yexxutren, mi ara d-nettmeslay ɣef tudert n tutlayin. Yewwi-d ad neɛlem dakken ass-a llant kra n tsenfal n “tmaziɣt” ruḥent ad jlunt/negrent maḍi, acku ur ttuseqdacent ara, am wakken ttuseqdacent deg talliyin yezrin. Neshassef mliḥ imi ur nesɛi ara ass-a isallen iqemmten (acḥal ? anwi ?) ɣef yimdanen i mazal ttmeslayen tisenfal-a n tmaziɣt deg wakal n Lezzayer, tisenfal yecban : taqbaylit n Tipaza, tacenwit, tacawit, tatergit, …
Yella waya, yella wayen yifen aya ! Deg wayen yerzan asuter d umennuɣ ɣef yizerfan utlayanen imaziɣen, neẓra yak anta tamnaḍt i yekkaten fell-asen. Acimi di Tmurt n Leqbayel kan i yella, i yettili waya ? Cukkeɣ ur yessutur ara yiwen kra n tɣawsa, ur yettnaɣ ara fell-as alamma yesri-yas belli tekki deg tudert-is, belli tezdeɣ deg yidammen-is.
D acu i riɣ ad d-iniɣ ihi, s tewzel n umeslay, tikkelt-a ? Riɣ ad iniɣ : tutlayt tezmer ad tili d tunsibt deg “wakal-is agaman” KAN ; tin ɣur-s, tezmer ad t-tili ma yella yeḍḥa-d waya i yimsawalen n tutlayt-a d asray n tudert (besoin vital). Dɣa ɣef llsas n sin n yimenzayen-a, nezmer ad d-nerr s lexber anda, anta tama di Lezzayer i tezmer ad tuɣal d tunsibt.

Ma yella d asteqsi-inek ɣef wayen yerzan “abibbi n wayen bubbent tutlayin-nniḍen”, cukkeɣ rriɣ-d yakan cwiṭ. D acu kan, riɣ ad d-rnuɣ awal-a : yiwet am tutlayt-nneɣ, ur d-nesfaydi ara deg wayen i d-sfaydint tiyaḍ, tezmer ad tili d tutlayt tunsibt cwiṭ cwiṭ, aḥric s aḥric. Ma nmeyyez-as cwiṭ kan, nezmer ad d-naf anwi i d iḥricen imezwura ideg ara nesseqdec tutlayt-a s wudem unsib, anwi i d ilemmasen, anwi i d ineggura.

Yettkemmil…

Yesteqsa-t Murad Irnaten

6 COMMENTS

  1. Azul fell-awen, ma nebγa ad tennerni tutlayt-nneγ yerna ad taf iman-is, yessefk ad as-neg tasertit ar att-yessiwḍen anda ar ad-tettmaggar iggerdan mi ara kecmen akken tikkelt tamenzut ar uγerbaz, ilaq d nettat ara γren d tamezwarut mačči d tiyaḍ, iwakken tutlayt n tyemmat, ur yettili ara unegzzum-is ger wexxam d uγerbaz. Rrnu s ttawil n tiliẓri ad ilint temsirin i widak i tt-iran, yessefk ad ilint akk tγawsiwit ijebbden ar γur-s, mačči am tura tiγawsiwin akk yellan ssebεadent-aγ fell-as.

  2. Azul fell-awen, ma nebγa ad tennerni tutlayt-nneγ yerna ad taf iman-is, yessefk ad as-neg tasertit ar att-yessiwḍen anda ar ad-tettmaggar iggerdan mi ara kecmen akken tikkelt tamenzut ar uγerbaz, ilaq d nettat ara γren d tamezwarut mačči d tiyaḍ, iwakken tutlayt n tyemmat, ur yettili ara unegzzum-is ger wexxam d uγerbaz. Rrnu s ttawil n tiliẓri ad ilint temsirin i widak i tt-iran, yessefk ad ilint akk tγawsiwit ijebbden ar γur-s, mačči am tura tiγawsiwin akk yellan ssebεadent-aγ fell-as.

  3. Azul fell-awen, ma nebγa ad tennerni tutlayt-nneγ yerna ad taf iman-is, yessefk ad as-neg tasertit ar att-yessiwḍen anda ar ad-tettmaggar iggerdan mi ara kecmen akken tikkelt tamenzut ar uγerbaz, ilaq d nettat ara γren d tamezwarut mačči d tiyaḍ, iwakken tutlayt n tyemmat, ur yettili ara unegzzum-is ger wexxam d uγerbaz. Rrnu s ttawil n tiliẓri ad ilint temsirin i widak i tt-iran, yessefk ad ilint akk tγawsiwit ijebbden ar γur-s, mačči am tura tiγawsiwin akk yellan ssebεadent-aγ fell-as.

  4. Azul mas kamal Biamara.

    Illa deg tjerrumt anida amyag : bedd (être debout) ak d ssbedd (mettre debout). Il y a : ekk (passer) et sukk (faire passer). Ma question: Pourquoi un doublé du « S » pour l’un et pas pour l’autre ?
    Moi j’ai une réponse personnelle mais si je peut avoir ton avis toi quoi un grand connaisseur et maitriseur de notre langue.

    Une autre question: Pourquoi chez certains grammairien utilisaient-ils le « trait d union » pour les affixes de noms, particules de direction, etc et pas par d’autres grammairiens kabyles ?
    Ma question: qu’elle est la bonne methode: rattacher ou pas rattacher ?

  5. Azul mas kamal Biamara.

    Illa deg tjerrumt anida amyag : bedd (être debout) ak d ssbedd (mettre debout). Il y a : ekk (passer) et sukk (faire passer). Ma question: Pourquoi un doublé du « S » pour l’un et pas pour l’autre ?
    Moi j’ai une réponse personnelle mais si je peut avoir ton avis toi quoi un grand connaisseur et maitriseur de notre langue.

    Une autre question: Pourquoi chez certains grammairien utilisaient-ils le « trait d union » pour les affixes de noms, particules de direction, etc et pas par d’autres grammairiens kabyles ?
    Ma question: qu’elle est la bonne methode: rattacher ou pas rattacher ?

  6. Azul mas kamal Biamara.

    Illa deg tjerrumt anida amyag : bedd (être debout) ak d ssbedd (mettre debout). Il y a : ekk (passer) et sukk (faire passer). Ma question: Pourquoi un doublé du « S » pour l’un et pas pour l’autre ?
    Moi j’ai une réponse personnelle mais si je peut avoir ton avis toi quoi un grand connaisseur et maitriseur de notre langue.

    Une autre question: Pourquoi chez certains grammairien utilisaient-ils le « trait d union » pour les affixes de noms, particules de direction, etc et pas par d’autres grammairiens kabyles ?
    Ma question: qu’elle est la bonne methode: rattacher ou pas rattacher ?

Comments are closed.