Imal n tezwawt attan deg ifassen n Izwawen

0
262

Tuget n yeqbayliyen (izwawen) ass-a, ẓran d acu i d-heggan izayriyen i tezwawt (teqbaylit) seg wass mi yebda umennuɣ akk d umnekcam afransi. Uqbel ad tefru lgirra, adabu azayri ira ad ibeddel tamurt-nneɣ a tt-yerr d taɛrabt-tineslemt, tebɣa neɣ ur tebɣi. Izwawen zemren kan ad idiren di tmurt-nsen ma yella qeblen ad uɣalen d wiyaḍ, ma ulac wa a t-nɣen, wa a t-ḥebsen, wa a t-nfun alamma wwḍen s iswi nsen anida ur d-igerri ubziz seg wayen ittusemman d amaziɣ.

Izerfan-nni i d-nḥel s twaɣit, tamettant, imeṭṭi d leḥbas, ur sen-fkan azal. Nekni numen-iten, nutni kellxen-aɣ. Ass-a tutlayt-nneɣ tella di tmendawt, maca ur tt-id-iṣaḥ ara umḍiq tuklal. Tella di tmendawt deg wawal kan. Acimi ? Tamendawt d adlis ittwuran i ibeṛṛaniyen isnaɛmalen belli bɣan izerfan d tugdut di tmurt n Lezzayer. Widak i wumi snuzun tamurt akken ad medlen allen-nsen ɣef twaɣiwin d-ɣeḍlen ɣef weɣref. Ayen s-d-heggan i tezwawt akken a tt-mḥun d ayen issexlaɛen. S kra n wemkan i s-fkan yuɣal d amḍiq deg ara tt-meḍlen. Meḥsub segmi tettaẓ ɣer zdat deg iḍrisen izzayriyen, segmi tettuɣal ɣer deffir deg uzerf n tidet. Ass-a tuɣal d tunṣibt maca teḍra yides am terbibt. D tunṣibt lamaɛna… ilaq waya, ilaq waya atg… Meḥsub ilaq ad iɛeddi aṭas n wakud… imir wissen. Nekni s yezwawen nettawi kan lewhi s wallen, am akken ur nfaq ara belli ad ttewwan ibawen n tmagit nneɣ.

Izwawwen ilaq ad faqen belli d nutni kan i d imawlan n tezwawt, mači d wiyaḍ. Amek ?

1 Tamezwarut : tameslayt tedder s wid i tt-yesseqdacen[1]. Tameslayt ur nettuseqdac, abrid-is ɣer usalay (musee). D izwawen kan i yzemren ad utlayen s tezwawt. Ur nezmir a nerr aɣref nniḍen deg umḍiq nneɣ akken ad yutlay tazwawt deg umkan nneɣ. Aɛraben izedɣen tamurt n imaziɣen, ur bɣin tamaziɣt. Ihi d nekni kan. Ilaq a tt-nemeslay, a tt-nettaru, a tt-neselmad i tarwa nneɣ akken a d-tegri i izwawen n uzekka.

2 Tis snat : Ṭmaɛ agi i ɣ-yewwin nettraju deg udabu a ɣ-tt-id-isers deg uḍebsi[2] ixdem axessaṛ deg neɣ. Walit kan d acu ixeddem udabu i izwawen :

a- Sbedden-d HCA, d ajeɣlal kan d ilem. Yiwet n tiddukla tamejṭuḥt am ACAA (tamazgha.org) tessufuɣ-ed tikwal ugar n wayen d-yessufuɣ HCA n yedlisen. Le budget amezyan, rnu-yas ahat kra n tukerḍa daxel neɣ beṛṛa n HCA, sali imir tamaziɣt. Bla ma neḥseb-ed lḥecma i ɣ-ttḥeccimen Izwawen n sserbis illan degs.

b- Sbedden-d tiliẓri s tmaziɣt (Tiliẓri tis-4), maca tuɣal d tiliẓri swayes ara ɣ-ɣeḍlen. Teččur d taɛrabt d tineslemt ak d Yezwawen n serbis. Yif ulac tiliẓri wala tagi. Izwawen i tt-yessikiden fkan iqerray nsen i ujenwi n taɛrabt d udebbex n wallaɣ.

c- Tamaziɣt tettwassɣar deg uɣerbaz, maca win ibɣan kan ara tt-yeɣren. Yuɣal teɣli lqima-s ger inelmaden. Yerna ssufɣen-as-d idlisen ur ncudd ara ɣer yedles azwaw neɣ amaziɣ. Ma d tira nni i nefren acḥal aya, bɣan a tent-rren s taɛrabt. Iselmaden xuṣṣen, wid ittkelfen deg tɣuri ttwazenzen akk, tuɣal-asen tmaziɣt d abrid d asawen s ikersiyen d isurdiyen.

3 – Tis kṛaḍ d tagi n tmaziɣt tunṣibt. Kra n wid issuturen aya sfehmen-d belli dɣa ma tuɣal d tunṣibt, ikfa laɛtab ɣef imeɣnasen. Dɣa d tidet llan imeɣnasen ittnadin ad ifak laɛtab. Ma ifuk laɛtab ad fakken imeɣnasen, neɣ ala ? Acu-t wagi ? D lmuḥal, ayen ur d-iḥell ara umdan s tidi ines, ayen ur yebni ara s tezmert-is, amek ara yerṣu lebni ines neɣ amek ara yiziḍ neɣ yaɛziz fellas ? At zik, lejdud nneɣ, xemmlen i iɣallen nsen, rran tiẓgi d tibḥirt swayes ddren. Bnan ixxamen s uzru, akal, d wesɣar i d-kksen seg tmurt. Ayen i wumi ur zmiren ara, ssawḍen-t-id s lkumirs. Imezwura nneɣ bnan les industries : ssufuɣen-d leḥwal swayes xeddmen tamurt d leslaḥ swayes ttnaɣen. S leslaḥ i d-fabrikin nutni i sawyes nnuɣen d Fransa. Lejdud nneɣ ddren di tlelli armi ten-rẓan irumyen di 1856 akd 1871. Syin ɣer da, izamulen n tura sawalen i udabu ad aɣ-ixdem yal taɣawsa. Ad as-neǧ kullec deg ifassen-is, imir nekni iffeɣ-aɣ ṛṛay. Igerrez waya.

 Ihi walit kan d acu akka d-yeffɣen si tmaziɣt tunṣibt. D tunṣibt deg wawal. D tarbibt di kullec. D acu izmer ad ittkel bnadem ɣef udabu. S yisem n uqbayli n sserbis Ḥmed Uyeḥya i d –aq-d-nnan belli tamaziɣt mazal ur tewwiḍ ara d tutlayt ara yilin d tunṣibt. Ihi tlaq-as l’academie ara tt-id-iseggmen. L’academie agi a tt-sselḥun kra n imaziɣen n sserbis ara tt-yerren ad tettwaru s taɛrabt atg.

Ay atmaten/a tiyessetmatin amek assagi a nessuter tameslayt nneɣ deg udabu? Amek ara tt-nessuter deg wid i ɣ-d-ittheggin aẓekka ? Yerna, tidet, 50 iseggasen aya ara tt-nessutur, d acu d-nerbeḥ ? Ḥaca tamuḥqranit d lexdeɛ. Seg wass mi nessutur tamaziɣt i tettuɣal ɣer deffir. Acimi ayagi ? Iɛdawen i ɣ-d-iqesden a ɣ-mḥun, ttnernin di tḥerci d teḥraymit, nekni nebra i iɣallen nneɣ.

Tazwawt issefk d izwawen ara tt-yeselḥayen. Issefk a d-nesker iɣerbazen i yiman nneɣ, ara nettxellis s yiman nneɣ akken ad tɣer tarwa nneɣ tameslayt nneɣ, idles nneɣ, amezruy nneɣ, d wazalen nneɣ. Ulamek ara nettkel ayen swayes i nedder d nekni, d izwawen, ɣef wiyaḍ. Iɣerfan akk wiyaḍ bnan timura nsen, iɣerbazen, d yedles nsen. Acimi ur nettili ara d irgazen, a nizmir i yiman nneɣ ?

Baṭel ibṭel

Tagi n letkal ɣef udabu teɣleb ak ayen yellan. Takti agi, neɣ ttexmam agi, ixdem axessaṛ degneɣ s imaziɣen. Ssaɣen-aɣ tanummi, ur nezmir a nexdem kra. Ayagi iskanay-ed aɣref yuɣen tanummi d uzaglu, neɣ ma tebɣam aɣref isruḥen tilleli ines. Nettkel kullec ɣef udabu. D aymi neǧǧa-yas ṛṛay. Win isemḥen di ṛṛay-is, isemmeḥ deg wayla-s. Wagi mačči d adabu i nefren ad iḥkem fellaneɣ. Yekka-d si nnig-neɣ am umnekcam, ma d nekni teḍra yidneɣ am ugḍiḍ di lqebz. Nettraju ad aɣ-d-ifk kra a t-nečč, aḥerrek ulac. Adabu illa d adabu ɣef wid i t-iqeblen, wid i s-yefkan laman. Assagi ilaq ad as-nekkes laman nni, a t-nɣanzu. Lexyuḍ i ɣ-icudden ɣures d widak n ssif d tugdi. Iwweḍ-ed lawan a ten-nesseɣres. D lawan ad tekfu tugdi. Ad yuɣal ṛṛay ɣerneɣ, ɣer yergazen ara nefren am akken nferren-iten si zik di tjemmuyaɛ nneɣ. Ihi akken a neṭṭef ṛṛay, ilaq d nekni ara isewqen ɣef yiman nneɣ di yal tama. Ṛṛay ur ittili ara bla axemmel n iɣallen. Lḥerma tettas-ed i win icerrwen tidi, istenqnaɛen s wayen i d-isewwer s iɣallen-is. Izwawen ilaq ad sɣersen lexyuḍ i ten-icudden ɣer lfinga, ad xemmlen i iɣallen nsen ad bnun timetti nsen, timetti deg ara ḥerben ɣef tmeslayt nsen, laɛwayed nsen d izalen nsen.

Sɣur Mastan At uAmran

[1] Aseqdec isɛa aṭas n wudmawen: ameslay, tira, aseqdec deg uɣerbaz, deg yedles, deg wahil, deg imeḍqan tt-id-isbanayen am tiliẓri, radyu, iɣmisen, atg. Aseqdec n tmeslayt deg wexxam izwar-itent akk, acku dinna i tettenkar tarwa nneɣ. Ma ifat teffeɣ tezwawt seg uxxam, aseqdec ines anida nniḍen ad iwɛer.

[2] Wagi d awal n trumit: meḥsub a d-yers kullec weḥdes kan bla ma naɛteb nekni. Adabu ad ixdem kullec.