Seg usemgen ar usenger

0
349
Tamazɣa
Tamazɣa

TAMURT – Timura-yagi i wumi qqaren zik Tamazɣa, tuɣal ass-a d “Lmeɣreb aɛrav”. Xilla n tmura am tigi nneɣ, ssertint* ar tesnakta taɛrabt ɣef demma n ddin.

Illa wawal inna-t-id uselway n tegduda tazayrit: Mas Chadli Ben Djeddid seg useggas n 1980: « di Lzayer, win illan d ineslem d azayri, win ur nella ara d ineslem mačči d azayri ». U diɣen nnan-d at iččumar ula d nutni si melmi-kan: « di lzayer, kra n win neɣ tin yettmeslayen taɛrabt, d aɛarab neɣ ttaɛrabt*i yella ».

Aɛraven d imenza i d-yesnulfan asekker* n isemgan*deg tmura n Tferka sumata. Ar Imazighen, ayendin seg tlawin-nsen i yenzan ttaklatin i tuzzuft*ar Cherq Alemmas deg annaz* nni n taslekt* taɛrabt s sebba n ddin. Tura, amur ameqqran seg yegduden agi ertin s tanilsit* ar wedrum* n usyaf-nsen* n iḍelli ; s yenna, akken ad uɣalen i lebda d aɛraven askiwen*, yernu qeblen-t, qqaren-t-id ar wudmawen nneɣ s zzux.

Deg askiwen-agi, deg-sen xellen iberkanen, ixemriyen d icebḥanen. Ger-asen llan Isudaniyen*, Imasriyen, d Ifinsyanen, d imtɛarben ttemtɛarbin n Tferka taɣerbit. Igduden-agi fi d-hdereɣ qqimen ar ass-agi d iwaglalen*, mazal-iten dima ttamnen, ttkemmilen deg ubrid n tkerkas n waɛraven, hatnad saramen…., ahat wissen a ten-id-issiḥ umekkan deg lǧennet n Muḥemmed.
Ala widak i mazal qqimen ar ass-a d imaziɣen-awal ɣef yettɛadday uzɣuzer* ttmuḥeqranit n waɛreven ak d watmaten-nsen yertin ar imnekcemen n igebliwen*.

Di tmurt n Lzayer ur yelha ara ad yili umdan d Aqvayli neɣ d amaziɣ fiḥel ma yesɛedda siɛqa* n regmat n uzɣunzer seg wid i yfernen ad ddun d tama n imnekcem acami* isemda n waɛraven-inselmen deg tuzya* n ager-akal.
Ispenyuliyen llemden deg waɛraven armi i snegren ihendiyen n Marikan n unẓul* di lqern XVI. Syenna, tebɛan-ten Igniziyen, mmɣen ɣef tama n Marikan n ugafa*.

Ula d nutni snegren mraw semmus* n imelyan n ihendiyen s taɣara* tuffirt d tukcift. Llan diɣen Ifransisen xedmen ssuq n waklan si tama n Bordeaux , iɣrem seg ruḥen d imeyyaten n waklan id d-celxen* ɣef twaculin-nsen. Ernan-d diɣen s deffir-sen Igniziyen i yesɛaddan yiwen n lbext ɣef ihendiyen d iberkanenn n Marikan, s yen d afella.

Iterkiyen, ula d nutni llemden ɣef Aɛraven armi sukken asenger ɣef Armeniyen deg useggas 1915. Amelyun n Armeniyen ttwesmurḍsen* ur uklalen msakit annect-agi ?.
Si tigi meṛṛa, Aɛraven anida llan, seg lgirra nni taneggarut n walman, fkan afud s wayen zemren xas akken dawa n uzaglu n Igniziyen di Ifransisen, akken Hitler ad yewwet ad iselqu Udayen msakit ula d nutni. Taɣennant-agi d cceḥna i yzedɣen gar ul n aɛrav ak d wuday, tella si zik n zik i ddula n Sidna Mussa. Tamsalt ɣezzifet aṭṭas, mačči dayen ara d-yeḥku umdan.

Si 1948 asmi i d-ilul Israel ar ass-a nutni ttɛebbwilen-asen akken a ten-snegren, a ten-meḥqen, maca, Illu yella akk i yemdanen. Kra deg-wen cfan-d i lgira-nni n “seddis n wussan” anda udayen stɣelben ɣef aɛraven yerran Illu d ayla-nsen. 1978, yussa-d yiwen ufasist qqaren-as Sadam Ḥucine iga-asen lgaz acimik i Ikwerdiwen msakit af temdint n Halafǧa; s nnig n 5000 yemdanen , argaz tameṭṭut, aqrur taqrut i yemmurḍsen seg yiwet n teswiɛt. Aɛraven akken llan s lekmal-nsen, sefqen as i wusyaf-agi d-udreɣ. Ula d imtaɛrben ttemtɛrbin ferḥen i usenger-agi, nnan-as:“ccah deg-sen, acku ttgen-as-id ccwal di tmurt-is !”

1991, asmi akken Marikan yemmeɣ ad yewwet Saddam nni-nsen. D luluf id-yeffeɣen ar iberdan ad d-mmlen lɣir-nsen belli ur qbilen ara Daddat-sen Saddam ad yettwet xas d netta i yḍelmen wiyaḍ.

2001, isuzzel idim uḍabu n Lzayer anda ɣlint tmegraḍ n 128 n ilmeẓyen n Iqvayliyen d 5000 imejraḥ, kra deg-sen ttewɛegben dunnit-nsen kamel. Tikelt-a diɣen, imtaɛrben ttemtɛarbin rwan anezzeh deg-neɣ, yiwen deg-sen mačči yuli-t-id wawal neɣ yella win m-id-ɣlin imeṭṭawen af lbaṭel yesɛadda uqvayli i yeqqublen uzzal s yedmaren-is. I taluft agi diɣen, Aɛraven sumata d yexdimen-nsen erran-tt i tsusmi. Maca, akken ara walin aydi afalastini yettwet, quqren-t wudayen, dina ad d-suɣen anida ma llan.

Ass n 11 ctenber 2001, yeḍra-d ubazin di tmurt n Marikan ugafa. Lqidar n 3000 yemdanen i yemmuten. Di tallit-nni diɣen, Aɛraven meṛṛa ferḥen s txazabit yexdem Ben Laden d terbaɛt-is. Imiren, nekki yuɣ-iyi lḥal di lqahwa di Lpari tamanaɣt tis 17e. Lukan twalam imtaɛrben ttemtɛrbin illan dinna amek i rwan lferḥ imi labyuwat-nni yewwten-t les deux tours jumelles; imdanen mi d-berrun i yiman-nsen ar yilem, si ttwiqan ar tmurt. Nutni anida ara k-gen a lferḥ. Ihi, d wigi i d Aɛraven n i ḍelli, n uzekka, atg…

Amawal

usemgen: esclavage
asekker: traitement
isemgan: esclaves
tuzzuft: sexe
annaz: temps
teslekt: conquete
ertin: assimilés
tanilsit: linguistiquement
wedrum: ethnie
asyaf: bourreau
askiwen: les affranchis
Isudaniyen: Soudanais
Imasriyen egyptiens
Ifinisyanen: phéniciens
Igebliwen: bédouins
ssertint: assimiler
tasnakta: idéologie
iwaglalen: arriérés
azɣuzer: racisme
imnekcemen: envahisseurs
siɛqa: foudre

acami :oriental, ccam en arabe

tuzya : pourtour
unẓul: sud
ugafa: nord
mraw semmus: 15
taɣara: manière
celxen: arracher
ttwesmurḍsen: massacre

Hand Berkouk